Elise Vigier, Kevin Keiss ile bir arada bu teksti yazarken hayali bir fikirden yola çıktı. Röportaj ve denemelerden, bilhassa de Richard Avedon’un Nicole Wisnick ile Egoiste mecmuasına yapmış olduğu mülakattan faydalandı. Bu projede, Marcial Di Fonzo Bo ve Jean-Christophe Folly’den oluşan çok temelli iki oyuncuyu sahneye koydu.
“Ötekinin yüzü sayesinde, kendi yüzümü tanımayı öğreniyorum“
Biri müellif, siyah renkli ve eşcinsel; başkası fotoğraf sanatkarı, beyaz renkli ve yahudi. 60’lı yılların iki ikonu James Baldwin (1924-1987) ve Richard Avedon (1923-2004) ; Amerikalı bu iki sanatçı, Amerikan emperyalizmine sert, dokunaklı, buruk bir bakış açısıyla yaklaşıyor: Evvel dünyanın birinci demokratik ülkesinin bayrağını masaya yatırıyorlar. Köleliğin, ırkçılığın ve o topraklarda yaşayan yerlilerin katledildiği o ülkeyi…
Elise Vigier dans eden bir diyalog sahneye koyarken, iki oyuncusunu Arjantin’den ve Togo’dan geçirerek, ABD ve Fransa ortasındaki bağları örmeye davet ediyor. Aslında onlar, kendilerini var etmek üzere yola çıkıyorlar, kendilerini sorguluyorlar, kendi dünyalarını şenlendiriyorlar.
Ama onlar hala yeni bir sorun olan tahammülün, müsamahanın var olmadığı bir toplumda kültürlü kişiliklerine karşın vakit zaman dışlanıyorlar. Sahne üstündeki, biri siyahi biri beyaz, bu farklı etnik kökenli iki insan hayatın temelini oluştururken, vefatlarından sonra bile onların kıssası hala aktüel.
James Baldwin ve Richard Avedon’un “Nothing Personal” (Kişisel Değil) kitabı, tıpkı sanat lisanını kullanmayan iki arkadaş ortasındaki bir diyalog-eser: Biri bu yapıtın muharriri, başkası de fotoğraf sanatkarı. James Baldwin (Jean -Christophe Folly) siyahi ırktan, homoseksüel, protestan, dini vaizler veren bir hatibin oğlu ve dokuz kardeşin en büyüğüydü. Richard Avedon ( Marcial Di Fonzo Bo) ise Rusya’ dan göç etmiş Yahudi bir aileden geliyordu; beyaz ciltli ve heteroseksüeldi. Her ikisi de Amerikalıydı ve New-York’ta Harlem’de büyümüştü.
James Baldwin, bu ülkenin sancılarını , tarihinde yaşanan soykırımlarını, yerlilerin köleliğini anlatırken ABD’nin dünyada özgürlüklerin ülkesi olmakla nasıl övündüğünü kinayeli bir lisanla anlatıyor. Richard Avedon, evvelce starların ve top modellerin fotoğrafçısı olmuştu, sonrasında, Amerikalıların bedenlerinin fotoğraflarını çekmeye başladı, çünkü Avedon’a nazaran bedenler palavra söylemezler… Onlar sözcüklere gerek duymadan tesirli ve dokunaklıdırlar… Onların sırları ve zafiyetleri, fark ettirmeden hassas bir biçimde Emperyalist Amerika’nın Büyük Tarihinin küçük tarihi öykülerini anlatırlar.
Baldwin ve Avedon’un ortak noktaları da var: Her ikisi de son derece şık, ince, çok hassas ve şefkatli. Ülkelerini çok seviyorlar. Kimlik krizi yaşayan ülkelerinin otopsisini yapan bu ikili, çok duygusal ve hassas.
Onlar, şahit oldukları bir jenerasyonun yaşadıklarını, gelecek kuşaklara aktarmanın sorumluluğunu üstlenmişler. Gelecek jenerasyonların çocukları nasıl bir dünyada yaşayacaklar? Onlar karanlıklarda kalan soruları araştırırken, nasıl karşılıklar bulabilecekler? İkilinin emelleri, gelecek nesilleri aydınlatmak ve farkına varmalarını sağlamak.
60’lı yıllarda Amerika‘ da yaşamış ve zorluklarla çaba etmiş olan Avedon ve Baldwin üzere günümüz Fransa’sında yaşayan Marcial Di Fonzo Bo ve Jean – Christophe
Folly 21. yüzyılda da çabucak hemen birebir formda kimlik, cinsiyet, aidiyet, etnik kökler, ötekileştirme, sansür sorunlarıyla karşı karşıyalar. Büyük bir dakiklik ve hassaslıkla bu meselelerin kaynağına yapılan bu seyahatte, aşk, geçmiş, yaşayan hafıza, mevt, kendini var etme, çaba, sorumluluk, sanat ve sanatın gerekliliği üstüne baş patlatılıyor. Baldwin ve Avedon, biz izleyicileri, olaylara farklı bir bakış açısıyla yaklaşmaya, problemleri beğenilen görüyle tahlil etmeye davet ediyor. Bu bahisler üzerine konuşurlarken , sanatın ne kadar kıymetli ve kuvvetli bir rolü olduğunu irdelemekten geri kalmıyorlar.
Elise Vigier, bu oyunda “Yalanı” sorguluyor. Eşitsizlik üzerine kurulmuş bir dünyada yan yana bir ortada nasıl yaşanır? Bu kurallar altında bireyler nasıl sevebilir ve düşünmeye, fikir üretmeye devam edebilir?
Avedon ve Baldwin, lise yıllarında birebir sınıfta idiler. Bronx’ta tanışmışlardı. Avedon o yıllarda Baldwin’in meskenine girip çıkardı. Hatta kardeşleri ve annelerinin ailece fotoğraflarını çekmişti.
Oyunda, bir orta, Baldwin, bir gün Avedon’un meskenine gittiğini hatırlar: Kapıyı çaldığında, kapıyı hizmetkar açar ve siyah derili bir ziyaretçinin geldiğini görünce kapıyı yüzüne kapatır; bu olayı öğrenen Avedon’un annesi, derhal olaya müdahale eder, hizmetkarı işten çıkarır ve Baldwin’i salonda, şık bir yemek sofrasında ağırlar ve bu şanssız olaydan ötürü özür diler. Anlaşıldığı üzere, ABD o yıllarda siyah ırk için yaşanması sıkıntı ve yabanî bir ülke idi.
Avedon ve Baldwin’i yorumlayan iki oyuncu , onlara benzemeye çalışmıyor. Onlar da kendi kıssalarıyla geliyor. Marcial Di Fonzo Bo, askeri diktatörlük yıllarında Buenos-Aires’te büyüyen beyaz bir çocuk. Jean-Christophe Folly ise Paris’in uzak bir banliyösünde yaşayan siyah bir çocuk. Onların da tıpkı Avedon ve Baldwin üzere fotoğraf ve anı arşivleri var. Sahnede iki oyuncu bir anda rollerinden sıyrılıp , kendi anılarını anlatmaya başlıyorlar. Oyuncuların rollerini yorumlarken, bir anda kendi kişilik ve kimliklerine dönmesi, oyuna inanılmaz bir ritm ve akıcılık getiriyor.
Oyun çok farklı bir hale bürünüyor. Avedon ve Baldwin’in çalışmalarından notlar, materyaller, dizaynlar sahne üzerine saçılıyor. Müzik çok çarpıcı. Rita Hayworth ve swing yapan Fred Astaire‘in , Humphrey Bogart‘ın, müzikaller ve dansların görüntüleri ile Amerikan hayatına bir gönderme yapılıyor. Avedon’un çektiği fotoğraflar, insanın zihninden kolay kolay silinmezler. O fotoğraflara bir kez bakmak , onları orta ara zihnimizde canlandırmaya kâfi : Payetli bir elbise giymiş, dalgın bakışları ve karışık niyetlere dalmış bir Marilyn Monroe fotoğrafı; ya da çok yaşlanmış fakat hala yaramaz bir çocuk edasıyla Marguerite Duras’nın eteğini üst sıyırması; ya da New-Yorker gazetesi müellifi Dorothy Parker’in göz altı torbaları ve kırmızı parlak ruju ile acısıyla uğraş ederken kozmetiğin yararları ya da tarlada yüzü çamurla kaplı bir çalışanın fotoğrafı… Eisenhower ve Malcom X , bir neo-nazi ya da Yahudi şair Allen Ginsberg fotoğrafları… Seyirci bu görsellerden çok etkileniyor.
Yıllar sonra Avedon ve Baldwin 1963 yılında New-York’taki fotoğrafçı stüdyosunda buluştuklarında 40’lı yaşlarındaydılar. Baldwin Fransa’da yaşadıktan sonra ABD’ye geri dönmüştü. Yazdığı kitaplarla artık ünlenmişti. Avedon , o yıllarda insan hakları aktivistlerin ve psikiyatri hastalarının fotoğraflarını çekerek, onu ünlü yapan modadan uzaklaşmıştı. İki arkadaş , ABD’yi kendi gördükleri formuyla, biri görselleriyle, oburu yazılarıyla bir kitap tasarlarlar ve 1964’de “Nothing Personal” yayınlanır ve bir baş yapıt olur.
Oyunda bu ikili çocukluklarını, ailelerini, sanatlarını, sevip sevmediklerini anlatıyorlar. Teoriler onların ilgi alanına girmiyor. Buna karşılık namus, gurur ve haksızlığa karşı isyan onların olmazsa olmazı. Ülkelerini seviyorlar ancak eleştirmekten geri kalmıyorlar. Onlar tam birer idealist. Bu hayali diyaloğun özünde ise, yıllara dayanan gerçek, samimi bir dostluk yatıyor.
Marcial Di Fonzo Bo ve Jean – Christophe Folly, Avedon – Baldwin portresi için biçilmiş kaftan. Daha düzgün bir cast düşünülemezdi .
Sahne , bir fotoğraf stüdyosunu andıran bir çalışma alanı üzere; birebir vakitte bir buluşma mekanı…bu yerde Avedon- Baldwin buluşması tasarlanmış lakin tıpkı vakitte oyuncular ortasında meydana gelen samimi bağ ve alışılmış ki seyircilerle oluşan iş birliği de göz arkası edilemez.
Bu sahnede farklı hisler ve fikirler doğuyor. Estetik anlayışı, politik ve insani duruşla bir ortada seyrediyor. Projektörler, karakterlere bürünmüş oyunculara ve oyuncuların gerçek kişiliklerine tıpkı anda vuruyor.
Paris’te Rond-Point Tiyatrosu’nda çok severek izlediğim bu oyun, diyaloglarla gelecek jenerasyonlara yararlı iletiler veren vakitte bir seyahat.
“Önemli olan söylenenler değildir. Kıymetli olan masanın üstünde paylaşılan hislerdir.”